Berbicara mengenai nasib bahasa Ibunda

SESEKALI angin bertiup, hawa dingin hinggap di Sinisian, sebuah kampung Gerakan Daya Wawasan (GDW) di Kundasang yang telah mengukir namanya di peringkat kebangsaan dan kini terkenal dengan program Inap Desanya `Walai Tokou' yang bermaksud `Rumah Kita' yang begitu berjaya.
Hari itu adalah hari kedua Sidang Pengumpulan dan Pengesahan Bahasa Sukuan Sabah yang merupakan siri yang terakhir tahun ini. Abdul Nassir Said, Pegawai Perancang Bahasa, Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP) Cawangan Sabah berkata sebelum ini, sidang seperti itu telah diadakan untuk bahasa Sungai, bahasa Kimaragang, bahasa Rungus, bahasa Bisaya, dan bahasa Bajau.
Sidang kali ini melibatkan bahasa Kadazan Penampang, Dusun Ranau, Dusun Tambunan dan bahasa Iranun, dimana saya menjadi wakilnya sejak 1988. Jika sebelum ini, sidang pengumpulan dan pengesahan bahasa sukuan itu diadakan di Kota Kinabalu, kali ini ia diadakan di beberapa tempat di luar ibu negeri.
Di celah celah persidangan itu, saya sempat berbicara dengan Abdul Nassir, dan menanyakan pengalaman, penyelidikan dan pemerhatiannya terhadap kelangsungan hayat bahasa sukuan Sabah yang semakin terancam.
" Perkahwinan campur antara etnik yang berlainan di Sabah menjadikan bahasa Melayu lebih dominan sebagai bahasa komunikasi di rumah," katanya.Beliau pernah membentangkan kertas kerja dalam satu persidangan di Universiti Putra Malaysia (UPM) mengenai gejala itu.
Menurutnya, penghijrahan yang meninggalkan kelompok penutur bahasa ibunda (native) bukan sahaja mengurangkan populasi sesuatu etnik di tempat asal tetapi menyebabkan penurunan tahap penguasaan bahasa ibunda.
Transformasi pendidikan di negeri Sabah sejak penubuhan Malaysia pada 16 September 1963 telah merobah persepsi penduduk terhadap bahasa ibunda masing-masing.
Hakikatnya, kekhuatiran penguasaan bahasa Melayu dalam kalangan anak-anak menyebabkan ibu bapa beralih daripada menggunakan bahasa ibunda kepada bahasa Melayu sebagai bahasa komunikasi di rumah katanya.
Maka, pada alaf ke-21 ini, generasi muda yang berumur di bawah 30 tahun yang berpendidikan kebangsaan kurang mahir menuturkan bahasa sukuan, kalaupun boleh faham tetapi tidak dapat menuturkannya lagi, katanya.
"Pertuturan dalam bahasa ibunda hanya berlaku antara golongan tua sama ada di rumah atau di kawasan petempatan etnik masing-masing. Tanggapan penutur asli terhadap bahasa masing-masing berbanding bahasa Melayu telah menurunkan tahap penggunaan dan penguasaan bahasa ibunda dalam kalangan penutur berusia muda. Ironinya, kelangsungan hayat bahasa sukuan Sabah semakin terancam dan kepupusan bahasa tidak dapat dielak dalam tempoh masa tertentu.," kata Nassir lagi.
"Kendatipun banyak pendapat memperkatakan bilangan etnik di Sabah tetapi kajian terbaharu oleh Lembaga Kebudayaan Sabah menyatakan bahawa bilangannya berjumlah 35 etnik dan 215 subetnik," katanya.
Menurut Nassir, DBP Sabah telah membuat kajian tahap penggunaan dan penguasaan bahasa ibunda di Sabah dan mendapati bahawa kelangsungan hayat bahasa sukuan kini semakin terancam.
" Persoalannya ialah sejauh mana pula bahasa sukuan digunakan dalam komunikasi seharian di kawasan petempatan? Persoalan yang lebih berat menjurus kepada kelangsungan hayat bahasa-bahasa sukuan di Sabah. Sejauh mana penggunaannya sebagai bahasa komunikasi di rumah, di persekitaran kediaman, di kampung-kampung, dan yang lebih luas lingkungannya di mukim-mukim dan daerah-daerah. Sejauh mana tahap pemahaman dan pertuturan dalam kalangan generasi muda yang berpendidikan kebangsaan?.

Menurut Nassir, DBP Sabah telah membuat kajian tahap penggunaan dan penguasaan bahasa ibunda di Sabah dan mendapati bahawa kelangsungan hayat bahasa sukuan kini semakin terancam.

Beliau memberitahu, kajian terkini oleh Lembaga Kebudayaan Sabah mewartakan atau menggazet negeri Sabah memiliki 35 etnik. Daripada jumlah tersebut, dikatakan terdapat 215 subetnik dalam pelbagai dialek bahasa. Perlembagaan Persatuan Bahasa Sungai Sabah (SABAS) menetapkan bahawa bangsa Sungai merupakan istilah generik yang merangkumi 30 subetnik iaitu Begahak, Bengkoka, Buludupi, Dewara, Dumpas, Idahan, Inokang, Kalabuan, Kuamut, Lingkabau, Liwago, Makiang, Mangkaak, Milian, Minokok, Paitan, Pingas, Puawang, Rumanau, Segilitan, Sinobu, Sinorope, Subpan, Sugut, Sukang, Suyat, Tambangan, Tengara, Tinagas, dan Tindakon.

Sementara itu, artikel 6(1) perlembagaan Kadazandusun Cultural Association (KDCA) menyatakan bahawa bangsa Kadazandusun mengikut kumpulan etnik didefinisikan sebagai Bonggi, Bundu, Dumpas, Gana, Garo, Idaan, Kadayan, Kimaragang, Kolobuan, Kuijau, Lingkabau, Liwan, Lobu, Lotud, Lundayo, Makiang, Malapi, Mangkaak, Minokok, Murut, Nabai, Paitan, Pingas, Rumanau, Rungus, Sinobu, Sinorupu, Sonsogon, Sukang, Sungei, Tatana, Tangara, Tidong, Tindal, Tobilung, Tolinting, Tombonuo, Tuhawon, Tutung, dan Bisaya.

Bahasa sukuan di Sabah berkembang dalam kelompok tertentu, kata Nassir. Malah, tempat tertentu akan dirujuk kepada etnik tertentu. Berdasarkan tempat, pelbagai etnik dapat ditemui dengan pelbagai bahasa sukuan dan dialek pertuturan.

Katanya, seperti yang pernah ditulis seorang penyelidik budaya, Raymond Majumah, etnik Bonggi hanya terdapat di Pulau Banggi, yang terletak di utara Kudat, yang juga dihuni oleh etnik yang dikenali sebagai Kagayan, Ubian, Bajau, dan Suluk.

Raymond sendiri, katanyam berketurunan Rungus yang mendiami petempatan di daerah Kudat, selain etnik Iranun, Bajau, Brunei, Tobilung, dan Sinandapak. Subetnik Rungus yang lain dikenali dengan nama Nulluw, Gonsomon, dan Pillapazan.

Kota Marudu, daerah yang memisahkan antara daerah Kudat dan daerah Pitas boleh ditemui etnik seperti Garo, Paitan, Sonsogon, Bajau, Talantang, Liba, Kavananan, dan Rumanau.

Daerah Pitas pula mempunyai petempatan etnik Rungus di samping terdapat etnik Kimaragang, Tombonuo, Sundayo, dan Paitan. Kota Belud yang sinonim dengan etnik Bajau Sama juga menjadi petempatan yang sinonim dengan etnik Iranun di Sabah. Petempatan etnik Iranun yang lain ialah di sekitar Tungku, daerah Lahad Datu. Selain itu, di daerah Kota Belud juga ditemui etnik Kagayan, Tinagas, dan Dusun Tindal. Etnik Bajau juga boleh didapati di Tuaran sehingga ke Tamparuli di samping etnik Dusun Lotud.

Daerah Penampang pula penduduknya ramai berketurunan Kadazandusun. Etnik Dusun yang ramai boleh ditemui di Ranau selain etnik Lingkabau, Sukang dan Tolinting. Walaupun perkembangan Kota Kinabalu sebagai sebuah bandar raya besar yang memungkinkan penghijrahan etnik dari segenap pelosok negeri Sabah, dikatakan bandar raya ini dihuni oleh etnik Bajau, Kadazandusun dan etnik yang dikenali Bundu dan Dusun Tindal.

Bahagian Sandakan sinonim dengan etnik Sungai. Namun, terdapat juga petempatan etnik Kolobuan, Pingas, Dumpas, Tagalog, Makiang, Baukan, dan Dusun di sekitar daerah Telupid. Daerah Beluran pula terdapat penduduk yang terdiri daripada etnik Sungai, Bajau, Brunei, dan Suluk sementara di Sandakan selain etnik Sungai juga boleh ditemui petempatan etnik Kagayan, Bajau, Suluk, Brunei, dan Abai.

Bahagian Tawau boleh dijumpai petempatan etnik Ida’an, Bajau, Sungai, Begahak, Balangigi, Subpan, dan Dusun yang mendiami daerah Lahad Datu. Di daerah Semporna pula terdapat etnik Suluk, Bajau, dan Kagayan, sementara di daerah Tawau pula terdapat etnik Kalabakan, Kokos, dan Tidung. Sabah juga mempunyai taburan penduduk lain yang terdiri daripada Lobu, Minakok, Serudung, dan Tagahan.

Bahagian Pedalaman Sabah boleh ditemui etnik Dusun, Liwan, Tuhawan, Sungai, Sinorupu, dan Tolinting di Tambunan, etnik Kwijau, Paluan, Gana, Naaboi dan Alumbia di Keningau, etnik Okolar dan Murut Timugon di Tenom, dan etnik Murut Tagol, Sinambu, Selungai, Tutung, Kolod, Lundayeh, dan Sembakung di Nabawan.

Mengikut tinjauan dan pemerhatian terdahulu yang dijalankan oleh Summer Institute of Linguistic (SIL), terdapat lebih kurang 12 kelompok dalam etnik Murut di negeri Sabah yang dapat dibezakan berdasarkan kepada dialek dan tempat yang didiami. Majoriti etnik Murut tinggal di kawasan pedalaman, yang lainnya mendiami pantai timur Tawau dan ada satu kelompok yang ditemui di Beaufort.

"Yang unik, setiap kawasan petempatan etnik Murut memiliki ciri-ciri bahasa yang tersendiri yang melahirkan dialek-dialek tertentu. Berdasarkan dialek ini, lahirlah apa yang dipanggil dan dikenali sebagai Murut Tagol dan Murut Timugon, antara kelompok teramai dalam etnik Murut. Petempatan Murut Timugon boleh ditemui di daerah Tenom. Murut Tagol pula lebih ramai mendiami kawasan-kawasan di daerah Keningau dan juga terdapat di Kemabong, Tenom," katanya.

Penghijrahan yang lazimnya disebabkan perkahwinan campur melahirkan kelompok Murut baharu yang berbeza bahasa atau dialek pertuturan. Misalnya perkahwinan campur antara Murut dengan Dusun melahirkan orang Murut yang dikenali dengan Murut Ambual dan Murut Nabai yang mendiami daerah Keningau.

Menurutnya, memperincikan petempatan etnik Murut, Murut Tagol mendiami kawasan tanah tinggi sekitar daerah Keningau, iaitu Nabawan dan Pensiangan di samping boleh dijumpai di kawasan Kemabung di daerah Tenom. Murut Timugon pula boleh ditemui di sekitar kawasan Melalap sampai Mandalom iaitu di daerah Tenom. Asal petempatan Murut Timugon ialah di sepanjang sungai seperti Sungai Padas dan Sungai Kapagalan.

Murut Bookan mendiami kawasan di sepanjang hulu Sungai Sook yang terletak dalam Mukim Tulid, yang lain boleh ditemui di Mukim Sook. Mukim Dalit dan Sook boleh dijumpai petempatan Murut Paluan sementara Murut Nabai menetap berhampiran pekan Keningau. Terdapat juga dalam kalangan Murut Tagol tinggal di Mukim Ansip.

Di Tawau juga terdapat etnik Murut yang dikenali dengan nama Murut Kalabakan, Murut Serudong, dan Murut Tidung. Murut Binta pula nama yang diberi kepada etnik Murut yang mendiami satu kawasan di daerah Beaufort. Terdapat juga suku kaum Murut yang mendiami daerah di Kalimantan, Indonesia yang dikenali dengan nama Murut Sembakung. Selain itu, nama-nama lain bagi etnik Murut yang berada di Sabah termasuklah Murut Bookan, Murut Gana, Murut Okotor dan Murut Paluan.

"Sesuatu yang menarik dalam memperkatakan bahasa sukuan di Sabah ialah setiap etnik memiliki banyak dialek yang masing-masing memiliki ciri-ciri yang tersendiri. Murut contohnya, memiliki tidak kurang daripada 12 dialek yang dapat dikenal pasti melalui kawasan yang didiami. Setiap dialek diberi nama tertentu lazimnya merujuk kepada tempat di mana mereka tinggal. Memperincikan perbezaan kosa kata bahasa Murut dalam menyebut perkataan “kucing”, Murut Timugon menyebut “using” sementara Murut Tagol menyebut “ungau” atau “usi”. Demikianlah kepelbagaian dalam kesatuan pelbagai etnik di negeri Sabah,' jelasnya panjang lebar.

"Kelangsungan hayat bahasa merujuk kepada sejauh mana sesuatu bahasa dapat bertahan dan berterusan digunakan," katanya. Misalnya, bahasa Cina yang masih menjadi bahasa komunikasi di rumah atau kawasan petempatan walaupun bahasa Melayu menjadi bahasa rasmi negara Malaysia.

Bangsa Cina yang berada di Sabah kebanyakannya terdiri daripada dialek Hakka, Mandarin, Hokkian, dan Kantonis masih tetap menggunakan dialek masing-masing walaupun ada dalam kalangan bangsanya berkahwin dengan etnik tempatan di Sabah. Maka, lahirlah istilah Sino Kadazan, Sino Rungus, Sino Kagayan, dan lain-lain.

Walau bagaimanapun, bahasa Cina masih tetap digunakan dalam komunikasi seharian. Sementara itu, bahasa sukuan Sabah dikatakan semakin terancam apabila penggunaannya semakin dipinggirkan atau kurang digunakan lagi dalam komunikasi seharian. Fenomena ini berlaku dalam hampir kesemua etnik di Sabah. Ini dapat dilihat melalui penguasaan dalam kalangan penutur berusia muda. Rata-rata penutur berusia muda boleh memahami bahasa ibunda yang dicakapkan oleh orang tua tetapi tidak boleh menuturkannya lagi. Tingkat pemahamannya pula terlalu rendah.

Terdapat beberapa faktor yang memberi kesan secara langsung atau tidak langsung kepada pendapat ini, antaranya yang paling ketara ialah penghijrahan. Pemindahan dari satu tempat ke tempat yang lain telah meninggalkan kelompok bahasa yang menuturkan bahasa ibunda di tempat asal, menjadikan bahasa etnik bukan dominan dalam petempatan baharu dengan pelbagai bahasa sukuan yang wujud.

Faktor penolak di tempat asal dan faktor penarik di tempat baharu terutamanya ingin mencari peluang pekerjaan, memudahkan pembelajaran anak-anak, dan mencari kehidupan yang lebih baik. Keadaan menjadi lebih parah apabila berlaku perpindahan akibat perkahwinan campur antara etnik yang berlainan.

"Lazimnya etnik tertentu mendiami kawasan petempatan tertentu dengan bahasa pertuturan tertentu. Etnik yang dominan dengan kawasan tertentu akan menggunakan bahasa sukuan tertentu sebagai komunikasi di kawasan petempatan. Malah, nama etnik tertentu dikenali berdasarkan nama tempat, khususnya yang membezakan subetnik dengan pelbagai dialek yang berbeza. Etnik Sungai misalnya dibezakan dengan Paitan, Bengkoka, Makiang, Liwagu, Segama, Sugud, dan lainnya yang merupakan nama-nama sungai yang terdapat di negeri Sabah. Mereka mendiami di sekitar lembah dan pinggir sungai dan berkembang menjadi komuniti yang memiliki identiti tertentu termasuk bahasa.

"Keunikan negeri Sabah selain flora dan faunanya ialah bahasa etniknya. Maka etnik Murut tidak dapat berkomunikasi dengan etnik Bajau disebabkan dalam keluarga bahasa yang berbeza. Pengumpulan, penyimpanan dalam sistem pangkalan data yang sistematik, dan penerbitan kosa kata bahasa sukuan akan dapat menjadi dokumentasi yang berharga kepada rakyat di Sabah.

" Langkah ini sedikit sebanyak dapat mengimbangi pengaruh yang menerjah generasi muda yang kian terdedah kepada zaman globalisasi yang semakin melupai akar asal bangsa dan bahasa. Kecenderungan berpindah menjadi faktor kenapa usaha pendokumentasian bahasa dan sastera etnik Sabah perlu dilaksanakan dan diteruskan di samping mempergiatkan usaha-usaha ke arah pelestarian bahasa sukuan di Sabah.

"Kelangsungan hayat bahasa sukuan Sabah dikatakan semakin terancam. Generasi muda khususnya yang berumur di bawah 20 tahun kurang menggunakan lagi bahasa etnik masing-masing menyebabkan kelangsungan hayat bahasa etnik di Sabah semakin terancam dan sedang mengalami kepupusan. Keadaan ini berlaku dalam hampir kesemua etnik di Sabah," katanya yang telah mengadakan kajian Jejak Etnik di beberapa tempat di negeri Sabah.

Nassir menjelaskan "Walaupun masih sedikit kajian tentang hal ini, tetapi sudah terdapat tanda-tanda bahasa atau dialek tertentu amat sedikit bilangan penuturnya. Bahasa etnik Begak yang mendiami Mukim Tungku, di daerah Lahad Datu dikatakan hanya dituturkan oleh tidak lebih daripada 2,000 orang. Etnik Tobilung dari Kampung Mengaris di daerah Kota Marudu dikatakan amat sedikit penuturnya disebabkan pelbagai faktor."

Justeru, usaha-usaha ke arah melestarikan bahasa sukuan Sabah harus digiatkan. Pengumpulan, perakaman, dan penerbitan mesti dilaksanakan. Kajian yang bersifat ilmiah oleh ahli linguistik perlu dilaksanakan, kata Abdul Nassir.

" Pengumpulan, transkripsi, perakaman sastera lisan harus disegerakan bagi meneruskan kelangsungan hayat warisan tradisi lisan dalam bahasa sukuan di Sabah. Pendokumentasian menjadi platform kepada para penyelidik untuk mengkaji keunikan bahasa sukuan Sabah pada masa akan datang," katanya sambil menutup perbualan kami pada petang itu.